5. 2021 orfoqrafiya lüğətinə türk dilindən yeni sözlərin daxil edildiyi lüğət.

• aşağılamaq (alçaltmaq, hörmətdən salmaq, təhqir etmək) = Türk dili islahatları zamanı “həqarət, mühəqqər, mübtəzil” əvəzinə yaradılmış söz semantik olaraq Azərbaycan dilinə keçmişdir. Köhnə Azərbaycan lüğətlərində “aşağı salmaq, endirmək, azaltmaq, salmaq” kimi mənalar olsa da, yeni lüğətlərdə yavaş-yavaş “təhqir etmək” kimi bəzi mənalar 2000-ci ildən sonra yaranmışdır. Sonuncu orfoqrafiya lüğətinə əlavə edilən “aşağılanma, aşağılanmaq, aşağılayıcı” sözlərinin izahı olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada işləndiyi görünür.

• altyazı (subtitr) = 1970-ci illərdən türk dilində istifadə olunan bu söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• bilgilənmək (biliklənmək), bilgiləndirmək (bilikləndirmək) = Türk dili islahatı zamanı təklif edilən sözlər arasında olmasa da, dövrün qəzetlərində bilgi sözü vasitəsilə məlumatlanmaq, məlumatlandırmaq mənasında işlənən sözlər 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• bilgin (bilikli, savadlı) = Türk dili islahatı zamanı köhnə mətn axtarışlarından çıxarılaraq alim sözünün yerinə əlavə edilən söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• coşqu (həvəs, şövq, ruh yüksəkliyi) = 1941-ci ildə təhəyyüc əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• çağrı mərkəzi (zəng mərkəzi, çağırış mərkəzi) = “Çağrı” sözünün istifadəsi çox qədim olsa da, “çağrı mərkəzi” ifadəsi Türkiyədə ilk dəfə 1997-ci ildə IBM Türkiyə iş elanında işlədilib və 2021-ci ildə Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə əlavə edilib.

• dağçı (alpinist), dağçılıq (alpinistlik, alpinizm) = 1932-ci ildə Türkiyədə ilk dəfə olaraq alpinizm idmanının başlanması və yayılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər zamanı yaranan “dağcı” və “dağcılık” sözləri 2021-ci il Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinə daxil edilib. Mənası ilə bağlı heç bir izahat olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada istifadə edildiyi görünür.

• dişçi (stomatoloq, diş həkimi) = Türkiyədə “diş hekimi, diş doktoru” ifadələri rəsmi olaraq işlənsə də, danışıq dilində “dişçi” ifadəsi kifayət qədər yaygındır. Azərbaycan dilində çox işlənməsə də, 2021-ci ilin orfoqrafiya lüğətinə daxil edilib.

• dolğu (üz filləri) = Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərində istifadə olunmağa başlayan və inşaat dolğusu, divar çatlağı dolğusu, üz dolğusu, dodaq dolğusu, diş dolğusu kimi bir çox sahədə ümumi mənada istifadə edilən söz Azərbaycan dilinə ancaq ingiliscə “facial filler”, yəni üz filləri mənasında əlavə edilmişdir.

• duyğulanmaq (doluxsunmaq, təsirlənmək, toxunmaq, emosional olmaq), duyğulandırmaq (emosional hiss etmək) = Türk dili islahatı zamanı təxəssüs, mütəxəssis olmaq sözləri əvəzinə yaradılmış sözlər 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• düşüş (eniş, düşmə, azalma) = Türkiyə türkcəsində müxtəlif mənalarda istifadə edilən söz 2021-ci ilin orfoqrafiya lüğətinə əlavə edilib.

• görüntü (şəkil, kadr, təsvir, mənzərə), görüntülü (video, təsvirli) = Türk dili islahatı zamanı baxış, nümayiş mənasında yaranan amma şəkil, kadr, təsvir mənalarında işlənen söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• gözənək (məsamə, pora) = 18-ci əsrin sonlarında Türkiyə türkcəsində hər hansı bir əşyanın üzərindəki kiçik dəlik kimi işlənməyə başlayan söz, türk dili islahatı zamanı “məsamə, rövzən” sözlərinin yerinə işlənməyə başlayır. 2021-ci ildə Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil olan sözün mənası ilə bağlı heç bir açıqlama olmasa da, türkcə mənaları ilə xüsusi olaraq “üzdəki məsamələr” üçün işləndiyi görünür.

• içəcək (içki) = 17-ci əsrdən etibarən Türkiyə türkcəsində məşrubat mənasında işlənən söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• incələmək (tədqiq etmək, diqqətlə yoxlamaq, araşdırmaq), incələmə (tədqiqat, araşdırma, müayinə) = Fransua Meninskinin “Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae” kitabında qeyd olunan söz türk dili islahatı zamanı tədqiq sözü əvəzinə dilə əlavə edilmişdir. Azərbaycan lüğətlərində incələnmək, incələtmək felləri olsa da, mənaları incə, zərif etmək kimi görünür. 2000-ci illərdən sonra təfərrüata varmaq mənasında işlənməyə başlayan feil sonradan tədqiq etmək, diqqətlə yoxlamaq, araşdırmaq mənalarını qazanmış və 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• qalıcı (daimi, davamlı, möhkəm), qalıcılıq (davamlılıq, daimilik) = Türk dili islahatı zamanı müxəlləd sözü əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• qurulum (quraşdırma) = 1990-cı illərin əvvəllərində fərdi kompüterlərin yayılması zamanı əməliyyat sisteminin quraşdırılması üçün istifadə olunmağa başlayan söz 2021-ci ildə Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilib. Mənası ilə bağlı heç bir izahat olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada istifadə edildiyi görünür.

• özçəkim (selfi) = 2014-cü ildə TDQ-nin “selfie” sözünün əvəzinə yaratdığı söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir. Ancaq Türkiyədə bu sözün istifadəsi cüzidir.

• paylaşım (paylaşma, bölüşmə) = 2000-ci illərdə Türkiyədə forum saytlarında internet məqalələri üçün istifadə olunmağa başlayan bu söz Azərbaycanda Facebook ilə birlikdə işlənməyə başlayıb və 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə əlavə edilib.

• seçənək (alternativ, variant, seçim) = 1971-ci ildə TDQ tərəfindən “alternativ” sözü əvəzinə yaradılmış “seçenek” sözü 2021-ci ilin Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə əlavə edilib. Mənası ilə bağlı heç bir izahat olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada istifadə edildiyi görünür.

• simgə (simvol) = Türk dili islahatı zamanı simvol sözü əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir. Bu söz Azərbaycan lüğətlərində kompüter termini kimi göstərilsə də, korpus və Google axtarışlarında türkcədə olduğu kimi rəmz, emblem, işarə mənalarında işləndiyi də görünür.

• tanıtım (təqdim, təbliğat, reklam) = 1960-cı illərdə fransızca “lansman” sözünün yerinə işlənməyə başlayan bu söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilib. Mənası ilə bağlı heç bir izahat olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada istifadə edildiyi görünür.

• tapınaq (mədəd, ibadətgah, səcdəgah) = Türk dili islahatı zamanı mədəd sözü əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• toparlanmaq (toplanmaq, özünu ələ almaq, sağalmaq, geri qaytarmaq), toparlayıcı (bərpaedici?, konsentrator?, kommutator?, hab?) = 1876-cı ildə Əhməd Vəfik Paşa tərəfindən cəm etmək, düşmən əsgərlərini toplayıb qovmaq mənalarında lüğətə əlavə edilmiş “toparlamak” sözü bu prosesdə türk dilində fərqli mənalar qazanmışdır. Sonuncu orfoqrafiya lüğətinə əlavə edilən sözlərin izahı olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənası ilə işləndiyi görünür. Lüğətlərə daxil edilməsə də, “toparlamaq” (yığışdırmaq, qablaşdırmaq, düzəltmək) sözünün istifadəsi mövcuddur.

• toplardamar (vena) = 1963-cü ildə TDQ-nin “verit” sözünün əvəzinə yaratdığı söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• tutqu (ehtiras, ibtila, şövq, vurğunluq) = 1942-ci ildə TDQ tərəfindən ehtiras, ibtila sözləri əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir. Mənası ilə bağlı heç bir izahat olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada istifadə edildiyi görünür.

• uzman (ekspert, mütəxəssis) = Türk dili islahatı zamanı mütəxəssis sözü əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.

• yetənək (qabiliyyət, istedad) = Türk dili islahatı zamanı qabiliyyət sözü əvəzinə yaradılmış söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir. Mənası ilə bağlı heç bir izahat olmasa da, Google və korpus axtarışlarında türkcə mənada istifadə edildiyi görünür.

• yönəlik (üçün, üçün nəzərdə tutulan) = 1950-ci illərdə türk dilində sifət kimi işlənməyə başlayan söz 2021-ci il Azərbaycan orfoqrafiya lüğətinə daxil edilmişdir.